การดำเนินการด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ ในกรอบองค์การการค้าโลก

• แผนการดำเนินงานด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์
• การยกเว้นภาษีศุลกากรสำหรับการส่งผ่านทางอิเล็กทรอนิกส์เป็นการชั่วคราว
• การจัดทำกฎเกณฑ์ด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ ภายใต้กลุ่มแถลงการณ์ร่วมว่าด้วยพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์

1. ภูมิหลัง

1.1 แผนการดำเนินงานด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ และการยกเว้นภาษีศุลกากรสำหรับการส่งผ่านทางอิเล็กทรอนิกส์เป็นการชั่วคราว

(1) WTO เริ่มการดำเนินการเกี่ยวกับพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์อย่างเป็นระบบมาตั้งแต่ปี 2541 โดยที่ประชุม MC2 เมื่อวันที่ 20 พฤษภาคม 2541 ให้การรับรองปฏิญญาว่าด้วยพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์โลก (Declaration on Global Electronic Commerce) ซึ่งมอบหมายให้คณะมนตรีใหญ่ (General Council) จัดทำแผนการดำเนินงานด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ (Work Program on Electronic Commerce)[1] เพื่อเป็นแนวทางให้สมาชิกหารือในประเด็นการค้าที่เกี่ยวข้องกับพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์โลก โดยสมาชิกได้เริ่มดำเนินการตามแผนดังกล่าวเมื่อเดือนกันยายน 2541 โดยอาศัยกลไกการหารือของคณะทำงานองค์การการค้าโลกที่เกี่ยวข้องในการขับเคลื่อน

(2) นอกจากนี้ ยังมีข้อตัดสินใจให้สมาชิกคงการยกเว้นภาษีศุลกากรสำหรับการส่งผ่านทางอิเล็กทรอนิกส์เป็นการชั่วคราว (moratorium on customs duties on electronic transmissions) ซึ่งในการประชุม MC ที่ผ่านมา ได้มีการพิจารณาต่ออายุเป็นระยะ ๆ มาถึงปัจจุบัน

อย่างไรก็ดี ประเด็นเรื่องการยกเวินภาษีศุลกากรสำหรับการส่งผ่านทางอิเล็กทรอนิกส์ ยังคงเป็นประเด็นที่ประเทศสมาชิกยังมีข้อถกเถียงกันในหลายแนวทาง โดยประเทศสมาชิกมีท่าทีที่แตกต่างกัน ดังนี้

• สมาชิกที่สนับสนุนให้มีการยกเว้นการเก็บภาษีศุลกากรสำหรับสินค้าผ่านสื่ออิเล็กทรอนิกส์เป็นการถาวร ซึ่งส่วนใหญ่เป็นประเทศพัฒนาแล้ว อาทิ สหรัฐฯ ญี่ปุ่น ออสเตรเลีย แคนาดา เกาหลีใต้ ฮ่องกง สหภาพยุโรป สิงคโปร์ และสวิตเซอร์แลนด์ เนื่องจากเห็นว่า Moratorium จะเป็นการสร้างความมั่นใจและการคาดการณ์ได้ให้แก่ภาคธุรกิจด้าน E-commerce และผู้บริโภค รวมทั้งมีการตีความว่า การยกเว้นภาษีศุลกากรดังกล่าวครอบคลุม ทั้งในส่วนของ electronic transmissions และ content
• สมาชิกที่คัดค้านการขยายระยะเวลา Moratorium on E-commerce อาทิ อินเดีย แอฟริกาใต้ และศรีลังกา โดยเรียกร้องให้สมาชิก WTO หารือเพิ่มเติมเพื่อเสริมสร้างความเข้าใจที่ชัดเจนเกี่ยวกับประโยชน์และผลกระทบฯ รวมทั้งขอบเขตและนิยามให้ชัดเจนก่อนที่จะตัดสินใจต่ออายุ Moratorium ดังกล่าว ในส่วนของอินโดนีเซียได้ออกเอกสารแถลงการณ์ในการประชุม MC11 เกี่ยวกับการตีความขอบเขตของการยกเว้นการเก็บภาษีศุลกากร E-commerce ว่า อินโดนีเซียเข้าใจว่า Moratorium ดังกล่าวจะไม่มีผลบังคับใช้กับสินค้าและบริการผ่านสื่ออิเล็กทรอนิกส์ กล่าวอีกนัยหนึ่งคือ การต่ออายุ Moratorium จะมีผลบังคับใช้กับ electronic transmissions เท่านั้น ไม่ใช่สินค้าหรือ content ที่มีการส่งผ่านสื่ออิเล็กทรอนิกส์
• สมาชิกที่สนับสนุนให้มีการหารือในเชิงลึกเกี่ยวกับคำนิยามและขอบเขตของ Moratorium เพื่อให้มีความเข้าใจที่ตรงกัน อาทิ บราซิล และรัสเซีย เนื่องจากประเด็นการตีความของอินโดนีเซียยังคงเป็นประเด็นถกเถียงในเวที WTO ในปัจจุบัน

อย่างไรก็ดี สมาชิก WTO ส่วนใหญ่ (รวมทั้งอินเดีย แอฟริกาใต้ และประเทศที่คัดค้านการต่ออายุ E-commerce Moratorium) มีความเข้าใจที่ตรงกันว่า E-commerce Moratorium ไม่ได้ห้ามสมาชิก WTO ดำเนินการจัดเก็บภาษีภายในประเทศ (Internal tax) ในสินค้าดิจิทัล โดยปัจจุบัน สมาชิก WTO หลายประเทศได้มีนโยบายในกาดำเนินการเก็บภาษีภายในประเทศดังกล่าวแล้วต่อทั้งผู้ประกอบการ E-commerce ภายในประเทศและต่างประเทศอย่างเท่าเทียม อาทิ อินเดีย และสหภาพยุโรป

1.2 การจัดทำกฎเกณฑ์ด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์

• เนื่องจากการหารือในประเด็นที่เกี่ยวข้องกับพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ภายใต้ WTO ยังไม่มีความคืบหน้ามากนัก โดยยังไม่มีประเด็นใดที่สมาชิกสามารถตกลงกันได้อย่างเป็นเอกฉันท์ ยกเว้นการต่ออายุ moratorium สาเหตุสำคัญเกิดจากแนวความคิดต่อพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ในภาพรวมของสมาชิก เช่น พาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์จะช่วยส่งเสริมให้เกิดการเติบโตอย่างทั่วถึงได้จริงหรือไม่ และความเหลื่อมล้ำดิจิทัล (digital divide) อาจทำให้การค้าดิจิทัลเป็นเครื่องมือสร้างรายได้ให้กับประเทศเศรษฐกิจที่เข้าถึงเทคโนโลยีเท่านั้น เป็นต้น อีกทั้งบริบทการค้าระหว่างประเทศที่เปลี่ยนแปลงไปอันเนื่องมาจากความก้าวหน้าทางเทคโนโลยีสารสนเทศ ทำให้พาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์พัฒนาไปอย่างรวดเร็วจนเกินขอบเขตที่สมาชิกองค์การการค้าโลกกำหนดไว้ในแผนการดำเนินงานฯ ซึ่งสมาชิก WTO ได้ตระหนักถึงปัญหาดังกล่าว ทำให้ที่ประชุม MC ครั้งที่ 11 (ครั้งล่าสุด) เมื่อเดือนธันวาคม 2560 ณ กรุงบัวโนสไอเรส ได้สั่งการให้สมาชิกปรับปรุงการหารือเรื่องพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ให้มีประสิทธิภาพมากยิ่งขึ้น และทบทวนการดำเนินการที่เกี่ยวข้องภายใต้องค์การการค้าโลกทั้งหมด
• นอกจากนี้ ในระหว่างการประชุม MC11 สมาชิกผู้สนับสนุนให้มีการจัดทำกฎเกณฑ์ด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ภายใต้ WTO อาทิ สิงคโปร์ ญี่ปุ่น สหภาพยุโรป สหรัฐฯ ออสเตรเลีย เป็นต้น รวม 71 ประเทศ โดยเรียกกลุ่มสมาชิกนี้ว่า กลุ่มสมาชิก JSI หรือ Joint Statement on Electronic Commerce Initiative ได้ให้การรับรองแถลงการณ์ร่วมว่าด้วยพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ (Joint Statement on Electronic Commerce) ที่กำหนดให้เริ่มต้นการหารือ (exploratory work) ในประเด็นพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ ในช่วงไตรมาสแรกของ ปี 2561 เพื่อนำไปสู่การเจรจาจัดทำกฎเกณฑ์ด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ที่เกี่ยวข้องกับการค้า (trade related aspect of e-commerce) โดยเปิดกว้างให้สมาชิกพิจารณาเข้าร่วมได้เรื่อยๆ สำหรับไทย แจ้งเข้าร่วมเป็นสมาชิกของ JSI อย่างเป็นทางการ ในเดือนกรกฎาคม 2561[2] 
• ในเวลาต่อมา สมาชิก WTO ได้ร่วมกันออกแถลงการณ์ร่วมว่าด้วยพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ (Joint Statement on Electronic Commerce) อีก 1 ฉบับ เพื่อเริ่มเจรจาจัดทำกฎเกณฑ์ด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ที่เกี่ยวข้องกับการค้า (trade related aspect of e-commerce) ณ ที่ประชุม Informal Ministerial Meeting in Electronic Commerce ในช่วงการประชุมรัฐมนตรีองค์การการค้าโลกอย่างไม่เป็นทางการ (IMG) เมื่อวันที่ 25 มกราคม 2562 ณ เมืองดาวอส สมาพันธรัฐสวิส โดยวางเป้าหมายไว้ 3 ประการ ได้แก่ 1) ได้ผลลัพธ์ที่มีมาตรฐานสูง 2) มีสมาชิกองค์การการค้าโลกเข้าร่วมเป็นจำนวนมาก และ 3) ให้ความยืดหยุ่น (Flexibility) แก่ประเทศกำลังพัฒนาและ LDCs

2. สถานะปัจจุบัน

2.1 แผนการดำเนินงานด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ และการยกเว้นภาษีศุลกากรสำหรับการส่งผ่านทางอิเล็กทรอนิกส์เป็นการชั่วคราว

ในการประชุม MC12 ที่ประชุมรัฐมนตรีองค์การการค้าโลกมีข้อตัดสินใจ ดังนี้

• ให้ประเทศสมาชิกฟื้นฟูการดำเนินการภายใต้แผนการดำเนินการด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ (Work Programme on Electronic Commerce) ตามอาณัติที่ปรากฏในเอกสารหมายเลข WT/L/274 และให้ประเทศสมาชิกยกระดับการหารือเรื่องการต่ออายุการยกเว้นภาษีศุลกากรสำหรับการส่งผ่านทางอิเล็กทรอนิกส์
• ให้ประเทศสมาชิกดำเนินการตามแนวปฏิบัติปัจจุบัน คือการต่ออายุการยกเว้นภาษีศุลกากรสำหรับการส่งผ่านทางอิเล็กทรอนิกส์จนถึง MC13 ทั้งนี้ หากการประชุมรัฐมนตรีองค์การการค้าโลก ครั้งที่ 13 มีความล่าช้าไปกว่าวันที่ 31 มีนาคม 2567 จะถือว่าการต่ออายุการยกเว้นภาษีศุลกากรสำหรับการส่งผ่านทางอิเล็กทรอนิกส์สิ้นสุดลงในวันดังกล่าว เว้นแต่รัฐมนตรีหรือที่ประชุมคณะมนตรีใหญ่มีข้อตัดสินใจให้ขยายระยะเวลาออกไปอีก

2.2 การจัดทำกฎเกณฑ์ด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์

• ปัจจุบัน มีสมาชิกเข้าร่วม JSI ณ เมืองดาวอส ทั้งสิ้น 86 ประเทศ[3] (มีอาเซียน 8 ประเทศ ได้แก่ ไทย บรูไน เมียนมา ลาว สิงคโปร์ มาเลเซีย อินโดนีเซีย และฟิลิปปินส์)
• สมาชิกยังอยู่ระหว่างการเจรจาเพื่อจัดทำกฎเกณฑ์ด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ภายใต้ WTO โดยมีเป้าหมายให้สมาชิกเร่งเจรจาข้อบทให้แล้วเสร็จโดยเร็วที่สุด และตั้งเป้าหมายสำหรับ MC12 ให้สมาชิกเจรจาหาข้อสรุปได้อย่างมีนัยสำคัญ ผ่านกลไกการหารือ 2 การประชุม ได้แก่ (1) การประชุมใหญ่ (Plenary Meeting) และ (2) การประชุมกลุ่มเล็ก (Small Group)
• ขณะนี้ ประเทศสมาชิกสามารถหาข้อสรุปได้แล้ว 7 ข้อบท ได้แก่ ได้แก่ (1) ข้อความอิเล็กทรอนิกส์เชิงพาณิชย์ที่ไม่พึงประสงค์ (2) การยืนยันตัวบุคคลทางอิเล็กทรอนิกส์และลายมือชื่ออิเล็กทรอนิกส์ (3) สัญญาอิเล็กทรอนิกส์ (4) การคุ้มครองผู้บริโภคออนไลน์ (5) ข้อมูลเปิดภาครัฐ (6) ความโปร่งใส และ (7) การค้าไร้กระดาษ
• ปัจจุบัน สมาชิกยังมีการประชุมกลุ่มเล็กเพื่อขับเคลื่อนการเจรจาให้มีความคืบหน้าในข้อบทสำคัญ จำนวน 9 ข้อบท ได้แก่ (1) การยกเว้นภาษีศุลกากรสำหรับการส่งผ่านทางอิเล็กทรอนิกส์ (2) การห้ามกำหนดให้ต้องเปิดเผยโค้ดของซอฟต์แวร์ (Source Code) (3) การเข้าถึงอินเทอร์เน็ต (4) การกำกับดูแลธุรกรรมทางอิเล็กทรอนิกส์ (5) ใบชำระหนี้ทางอิเล็กทรอนิกส์ (6) ความมั่นคงปลอดภัยไซเบอร์ (7) การค้าไร้กระดาษ (8) ความเป็นส่วนตัว และ (9) การปรับปรุงเอกสารอ้างอิงบริการโทรคมนาคม
• ทั้งนี้ อุปสรรคที่พบส่วนใหญ่ในการเจรจา คือ ประเทศสมาชิกมีกฎหมายภายในประเทศที่แตกต่างกัน รวมถึงระดับการพัฒนาด้านมาตรฐานและเทคโนโลยี ซึ่งส่งผลให้ประเทศสมาชิกต้องมีการปรับถ้อยคำและปรับร่างข้อเสนออยู่บ่อยครั้ง เพื่อให้สามารถหาจุดสมดุลที่ประเทศสมาชิกยอมรับได้ จึงส่งผลให้การเจรจาหารือมีความคืบหน้าอย่างค่อยเป็นค่อยไป
• ในภาพรวม ไทยไม่มีกฎหมายและกฎระเบียบที่ขัดกับพันธกรณีต่าง ๆ ที่คาดว่าจะนำมารวมอยู่ในความตกลงพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ อย่างไรก็ตาม การที่ไทยจะพิจารณาว่าจะรับหรือไม่รับประเด็นต่าง ๆ ต้องขึ้นอยู่กับการตัดสินใจในระดับนโยบาย และควรผลักดันความตกลงพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ภายใต้ WTO ให้มีความกระชับ ครอบคลุมเฉพาะประเด็นที่เกี่ยวข้องกับพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ และไม่ควรมีหัวข้อที่มีอยู่แล้วในความตกลงอื่น ๆ ภายใต้ WTO ทั้งนี้ ควรคำนึงถึงระดับการพัฒนาที่แตกต่างกันของสมาชิก และให้ความสำคัญกับการจัดทำกฎเกณฑ์ที่มีความยืดหยุ่นที่เหมาะ เพื่อให้สมาชิก WTO ทั้งหมดสามารถเข้าร่วมได้ โดยเฉพาะประเทศกำลังพัฒนาและ LDCs
• ประเด็นที่มีการหารือภายใต้ JSI ได้แก่

-----------------------------------

สำนักเจรจาการค้าบริการและการลงทุน

กรมเจรจาการค้าระหว่างประเทศ

สิงหาคม 2565

[1] แผนการดำเนินงานด้านพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ (Work Program on Electronic Commerce) ได้มอบหมายให้คณะทำงาน 4 คณะ ทำหน้าที่ขับเคลื่อนการหารือในประเด็นที่เกี่ยวข้องและรายงานผลต่อคณะมนตรีใหญ่และที่ประชุมรัฐมนตรีตามลำดับ ได้แก่ (1) คณะมนตรีการค้าสินค้า เช่น กฎว่าด้วยถิ่นกำเนิดสินค้า ภาษีศุลกากร มาตรฐาน และใบอนุญาตนำเข้า (2) คณะมนตรีการค้าบริการ เช่น ความโปร่งใส หลักประติบัติเยี่ยงคนชาติ การแข่งขัน และกฎระเบียบภายในประเทศ  (3) คณะมนตรีทรัพย์สินทางปัญญาที่เกี่ยวกับการค้า เช่น ลิขสิทธิ์ ทรัพย์สินทางปัญญา และการเข้าถึงเทคโนโลยี และ (4) คณะกรรมการว่าด้วยการค้าและการพัฒนา เช่น การส่งเสริมวิสาหกิจขนาดกลาง ขนาดย่อย และรายย่อย การมีส่วนร่วมของประเทศกำลังพัฒนา และการใช้เทคโนโลยีสารสนเทศเพื่อบูรณาการประเทศกำลังพัฒนาเข้าสู่ระบบการค้าพหุภาคี

[2] ไทยได้แจ้งความประสงค์ต่อฝ่ายเลขานุการฯ ภาษีศุลกากรและการค้า เพื่อเข้าร่วมเป็นสมาชิก (Co-sponsor) ใน JSI เมื่อวันที่ 16 กรกฎาคม 2561 และกล่าวถ้อยแถลงเพื่อเข้าร่วมเป็น Co-sponsor ดังกล่าวในการประชุม Exploratory Work ครั้งที่ 5 เมื่อวันที่ 17-18 กรกฎาคม 2561 เนื่องจากตระหนักถึงความสำคัญของพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ในการพัฒนาเศรษฐกิจดิจิทัล ซึ่งเป็นหนึ่งในยุทธศาสตร์ “ประเทศไทย 4.0” โดยยอมรับบทบาทสำคัญของภาษีศุลกากรและการค้าในการจัดทำกฎเกณฑ์พหุภาคีเพื่อให้เกิดการอำนวยความสะดวก ความโปร่งใส และสภาพแวดล้อมที่เอื้อต่อพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์  ล่าสุด เมื่อวันที่ 20 ธันวาคม 2561 ฝ่ายเลขานุการฯ องค์การการค้าโลกได้ออกเอกสารเพิ่มเติม (Addendum) เพื่อแจ้งให้สมาชิกฯ ทราบการเข้าเป็น Co-sponsor ของไทยแล้ว (WT/MIN(17)/60/Add.1)

[3] (สถานะเดือนธันวาคม 2563) ประกอบด้วย Albania; Argentina; Australia; Austria; Bahrain, Kingdom of; Belgium; Benin; Brazil; Brunei Darussalam; Bulgaria; Burkina Faso; Cameroon; Canada; Chile; China; Colombia; Costa Rica; Côte d’Ivoire; Croatia; Cyprus; Czech Republic; Denmark; Ecuador; El Salvador; Estonia; Finland; France; Georgia; Germany; Greece; Guatemala; Honduras; Hong Kong, China; Hungary; Iceland; Indonesia; Ireland; Israel; Italy; Japan; Kazakhstan; Kenya; Korea, Republic of; Kuwait, the State of; Lao People’s Democratic Republic; Latvia; Liechtenstein; Lithuania; Luxembourg; Malaysia; Malta; Mexico; Moldova, Republic of; Mongolia; Montenegro; Myanmar; Netherlands; New Zealand; Nicaragua; Nigeria; North Macedonia; Norway; Panama; Paraguay; Peru; Philippines; Poland; Portugal; Qatar; Romania; Russian Federation; Saudi Arabia, Kingdom of; Singapore; Slovak Republic; Slovenia; Spain; Sweden; Switzerland; Separate Customs Territory of Taiwan, Penghu, Kinmen and Matsu; Thailand; Turkey; Ukraine; United Arab Emirates; United Kingdom; United States; Uruguay